Kościół św. Pawła w Sandomierzu to niewielka, parafialna świątynia gotycka z XV wieku. Jej rozmiary są porównywalne z wiejskimi kościółkami. Wnętrze jako całość otrzymało i zachowało swoisty, jednolity wyraz przestrzenny i plastyczny, głównie dzięki dominującemu wyposażeniu o bogatej wczesnobarokowej snycerce. Sztukaterie zdobiące prezbiterium są najbogatszym przykładem sandomierskiej odmiany dekoracji sklepiennej i już choćby z w/w względów kościół ten zasługuje na uwagę i zwiedzenie.
Prezbiterium, ołtarz główny i sklepienia
Rysunek pochodzi z pracy: "Sandomierz. Kościół św. Pawła. Przewodnik
po zabytkach sztuki, nr 34. Wydanie 1. Tarnobrzeg 2004."
Wnętrze świątyni w kierunku prezbiterium i ołtarza
Ołtarz główny i obrazy. Powyżej belka w łuku tęczowym z Grupą Ukrzyżowania
Obraz ze sceną nawrócenia Szawła
Malowidło na ścianie południowej prezbiterium
Stalle po obu stronach prezbiterium są wczesnobarokowe (około połowy XVII wieku),
o bogatych podziałach i dekoracji. W płycinach zaplecków znajdują się
współczesne im obrazy personifikujące osiem błogosławieństw.
o bogatych podziałach i dekoracji. W płycinach zaplecków znajdują się
współczesne im obrazy personifikujące osiem błogosławieństw.
Grupa Ukrzyżowania w łuku tęczowym. Wielce oryginalne jest przedstawienie
krzyża na tle palmy
Rys historyczny krzyża na tle palmy
Położony jest na niewielkim wzniesieniu, zwanym Wzgórzem Świętopawelskim, opodal wylotu Wąwozu Królowej Jadwigi. Jego historia jest bardzo bogata. Ufundowany był pierwotnie jako budowla drewniana przez bpa Iwona Odrowąża około 1226 roku, w związku z przeniesieniem parafii z kościoła św. Jakuba, przekazanego dominikanom. Usytuowany był mniej więcej w miejscu dzisiejszego kościoła ale brak jest udokumentowanych badań archeologicznych, mogących świadczyć o wyglądzie i o wielkości drewnianej świątyni. Nie wiadomo też, czy przetrwał najazdy mongolskie, czy też był odnawiany, wciąż jako drewniana budowla. Obecny murowany powstał po 1426, a przed 1434 rokiem staraniem wybitnego prawnika, kanonika i oficjała sandomierskiego zarazem plebana świętopawelskiego ks. Grzegorza - o czym informuje nas sam Jan Długosz. Dodatkowych informacji dostarczyła odkryta niedawno inskrypcja poświadczająca, że kościół był poświęcony przez Jarosława, sufragana działającego w imieniu biskupa krakowskiego Zbigniewa. Wspomniany biskup, to oczywiście urzędujący w latach 1423-55 Zbigniew z Oleśnicy, zaś sufraganem był niewątpliwie zmarły ok. 1445 roku dominikanin, przeor konwentu lubelskiego, Jarosław z Lublina. Murowany kościół nie oparł się pożarowi w 1637 roku. Został powiększony i przebudowany wkrótce po pożarze, osobistym staraniem oficjała i lustratora dóbr kolegiackich, ówczesnego plebana ks. Szymona Dzierżęgi. Po likwidacji probostwa w 1650 roku i złym zarządzaniu przez komendarzy-kaznodziejów kolegiackich, w dodatku sprofanowaniu przez Kozaków Rakoczego, został ponownie poświęcony uroczyście w 1660 roku przez biskupa sufragana krakowskiego ks. Mikołaja Oborskiego. Po przywróceniu parafii w 1688 roku staraniem ks. kanonika Rafała Rościckiego, dzieło obudowy parafii i kościoła podjął ks. Jakub Orzechowski, od 1705 roku proboszcz świętopawelski. Gruntownie odnowił kościół i zainicjował utworzenie, uwieńczone uroczystym zaprowadzeniem w 1719 roku, Bractwa św. Barbary przy kościele, mające na celu pomoc wiernym w dobrym życiu chrześcijańskim i zasłużeniu sobie na godną i spokojną śmierć. W związku z tym zbudował i uposażył kaplicę św. Barbary. To jemu zawdzięczamy ostateczny kształt i wystrój wnętrza. Już w 1706 roku jego staraniem dano w kościele nową posadzkę z marmuru chęcińskiego i odmalowano obraz Nawrócenia św. Pawła z ołtarza głównego. Jego też kosztem w 1715 roku, pracujący nad swymi wielkimi obrazami w kolegiacie sandomierskiej, malarz Karol de Prevot wykonał dwa obrazy, przedstawiające historie z życia św. Pawła Apostoła, patrona parafii. Potwierdzeniem są zapiski w kronice kościelnej informujące, że w 1715 r. P. Karolowi de Piewo (Prevot) za dwa Obrazy S. Pawia zł. 64. wypłacono. Były to zapewne obrazy przedstawiające „Cud ze żmiją na Malcie” i „Uzdrowienie chorego mężczyzny” z nastawy ołtarza głównego. Wiemy także, że wypłacono w 17191: P. Karolowi za trzy Obrazy Taler bit 6 ...40 zł, a były nimi zapewne trzy małe obrazki, w tym przedstawienie Głowy Chrystusa. Jego następca, ks. Marcin Jasiński opasał kościół murem oraz wystawił w 1745 roku dzwonnicę. Za proboszcza Józefa Lisikiewicza, kanonika sandomierskiego, w trakcie działań wojennych kampanii w czerwcu 1809 roku, Sandomierz stał się widownią walk kampanii prowadzonej pod dowództwem księcia Józefa Poniatowskiego, stanowiącej etap wojny Napoleona z Austrią. Szczególnie dotkliwie ucierpiały wówczas kościół św. Pawła i zabudowania plebańskie. Ponownie skutkiem działań wojennych w 1914 roku kościół znacznie ucierpiał, a kilka kul i kartaczy pozostawionych w murach kościoła są pamiątką krwawych walk z nieprzyjacielem.
Nawę zamyka u góry sklepienie kolebkowe
Na ścianach dzielących prezbiterium od nawy fresk przedstawiający Adama i Ewę w raju
Uzdrowienie chorego kaleki przez św. Pawła
Opis
Wzniesiony na jednym z sandomierskich wzgórz na zachód od Starego Miasta kościół gotycki, jednonawowy z zamkniętym trójbocznie prezbiterium, ceglany, przedłużony po pożarze w kierunku zachodnim w XVII wieku, z dostawioną ok. 1718 roku od południa kaplicą św. Barbary. Pomimo przebudowy, kościół zachował cechę budowli z wieku XV. Mury wspierają skarpy o trzech spadkach. Zewnętrzna fasada kościelna jest barokowa. Pierwotną, gotycką świątynię proboszcza Grzegorza z 2 ćw. XV wieku przypomina przede wszystkim ceglane prezbiterium. Najprawdopodobniej zasięg nawy gotyckiego kościoła wyznaczają ukośne przypory, pierwotnie zapewne narożne gotyckiej fasady. Nieznaczne przedłużenie to wynik rozbudowy, przeprowadzonej po pożarze w 1637 roku staraniem ks. Szymona Dzierżęgi. Wnętrze przekrywają sklepienia kolebkowe z lunetami pokryte dekoracja stiukową, częściowo polichromowaną i złoconą. I chociaż układ przestrzenny jest dość prosty, bowiem składa się z wielobocznie zamkniętego prezbiterium i prostokątnej nawy, to wzrok przykuwa bogactwo sklepiennej dekoracji i nagromadzonych w świątyni zabytków. W prezbiterium zastosowano układ nieco bogatszy, uzupełniany dodatkowymi elementami w postaci małżowinowych kartuszy, girland owocowych i uskrzydlonych główek z chustami. Dekoracja sklepienia nawy kościoła, nieco skromniejsza niż w prezbiterium i uzupełniana w 1 połowie XVIII wieku, to ornamentowane stiukowe wałki, tworzące sieć różnorodnych figur geometrycznych. W głównych punktach skrzyżowań tej sieci umieszczone zostały główki aniołów z chustami, zaś w obramieniach malowane przedstawienia. Ołtarz główny pochodzi z ok. poł. XVII wieku, dwukondygnacyjny z obrazami Nawrócenia i Ścięcia św. Pawła. Z obu stron obrazu ustawiono rzeźby świętych Piotra i Pawła. Wyżej, pomiędzy rzeźbami świętych Barbary i Małgorzaty, umieszczono obraz, także z 1706 roku, z przedstawieniem Ścięcia św. Pawła z rozkazu cesarza rzymskiego Nerona, nad nim zaś, w otoczeniu aniołów również barokowe, malowane popiersie św. Pawła. Ołtarz wieńczy figura Chrystusa - Króla. Po obu stronach do ołtarza głównego przylegają nastawy z 1715 roku, zdobione umieszczonymi w nich współczesnymi im obrazami wydarzeń związanych ze św. Pawłem, opisanych w „Dziejach Apostolskich”, będącymi dziełem Karola de Prevot. Obraz w północnej nastawie przypomina uzdrowienie kaleki o bezwładnych od urodzenia nogach w Listrze, któremu św. Paweł rzekł: „Stań prosto na nogach!” - a on zerwał się i zaczął chodzić. Po przeciwnej stronie obraz ukazuje patrona kościoła, św. Pawła w czasie jego pobytu na Malcie, gdy strząsnął gada w ogień i nic nie ucierpiał. Dolne, cokołowe partie nastaw wypełniają piękne pejzaże, a zdobne medaliony w zwieńczeniu wypełniają przedstawienia alegoryczne. Jedynym późniejszym, bo pochodzącym z początku XVIII wieku, uzupełnieniem jest późnobarokowe tabernakulum. Ściany prezbiterium zdobią barokowe malowidła, przedstawiające siedzącą postać Chrystusa ze zmierzającym ku niemu aniołem na ścianie północnej, naprzeciw zaś anioły, trzymające symbole męki i śmierci św. Pawła. Z początku XV wieku zachowała się fragmentarycznie, na ścianach prezbiterium, polichromia gotycka w postaci inskrypcji, mówiącej o poświęceniu przez biskupa Zbigniewa Oleśnickiego nowowzniesionego kościoła. Polichromia ta po odsłonięciu została zabezpieczona i pozostaje niedostępna za stallami. Jej fotokopia wisi na ścianie bliżej chóru muzycznego. Prospekt organowy pochodzi z 1. ćwierci XVIII wieku, ma dekorację akantową. Sam instrument jest już współczesny. Drewniana chrzcielnica jest barokowa (1. połowa XVIII wieku), z rzeźbą Chrztu Chrystusa na pokrywie.
Wzniesiony na jednym z sandomierskich wzgórz na zachód od Starego Miasta kościół gotycki, jednonawowy z zamkniętym trójbocznie prezbiterium, ceglany, przedłużony po pożarze w kierunku zachodnim w XVII wieku, z dostawioną ok. 1718 roku od południa kaplicą św. Barbary. Pomimo przebudowy, kościół zachował cechę budowli z wieku XV. Mury wspierają skarpy o trzech spadkach. Zewnętrzna fasada kościelna jest barokowa. Pierwotną, gotycką świątynię proboszcza Grzegorza z 2 ćw. XV wieku przypomina przede wszystkim ceglane prezbiterium. Najprawdopodobniej zasięg nawy gotyckiego kościoła wyznaczają ukośne przypory, pierwotnie zapewne narożne gotyckiej fasady. Nieznaczne przedłużenie to wynik rozbudowy, przeprowadzonej po pożarze w 1637 roku staraniem ks. Szymona Dzierżęgi. Wnętrze przekrywają sklepienia kolebkowe z lunetami pokryte dekoracja stiukową, częściowo polichromowaną i złoconą. I chociaż układ przestrzenny jest dość prosty, bowiem składa się z wielobocznie zamkniętego prezbiterium i prostokątnej nawy, to wzrok przykuwa bogactwo sklepiennej dekoracji i nagromadzonych w świątyni zabytków. W prezbiterium zastosowano układ nieco bogatszy, uzupełniany dodatkowymi elementami w postaci małżowinowych kartuszy, girland owocowych i uskrzydlonych główek z chustami. Dekoracja sklepienia nawy kościoła, nieco skromniejsza niż w prezbiterium i uzupełniana w 1 połowie XVIII wieku, to ornamentowane stiukowe wałki, tworzące sieć różnorodnych figur geometrycznych. W głównych punktach skrzyżowań tej sieci umieszczone zostały główki aniołów z chustami, zaś w obramieniach malowane przedstawienia. Ołtarz główny pochodzi z ok. poł. XVII wieku, dwukondygnacyjny z obrazami Nawrócenia i Ścięcia św. Pawła. Z obu stron obrazu ustawiono rzeźby świętych Piotra i Pawła. Wyżej, pomiędzy rzeźbami świętych Barbary i Małgorzaty, umieszczono obraz, także z 1706 roku, z przedstawieniem Ścięcia św. Pawła z rozkazu cesarza rzymskiego Nerona, nad nim zaś, w otoczeniu aniołów również barokowe, malowane popiersie św. Pawła. Ołtarz wieńczy figura Chrystusa - Króla. Po obu stronach do ołtarza głównego przylegają nastawy z 1715 roku, zdobione umieszczonymi w nich współczesnymi im obrazami wydarzeń związanych ze św. Pawłem, opisanych w „Dziejach Apostolskich”, będącymi dziełem Karola de Prevot. Obraz w północnej nastawie przypomina uzdrowienie kaleki o bezwładnych od urodzenia nogach w Listrze, któremu św. Paweł rzekł: „Stań prosto na nogach!” - a on zerwał się i zaczął chodzić. Po przeciwnej stronie obraz ukazuje patrona kościoła, św. Pawła w czasie jego pobytu na Malcie, gdy strząsnął gada w ogień i nic nie ucierpiał. Dolne, cokołowe partie nastaw wypełniają piękne pejzaże, a zdobne medaliony w zwieńczeniu wypełniają przedstawienia alegoryczne. Jedynym późniejszym, bo pochodzącym z początku XVIII wieku, uzupełnieniem jest późnobarokowe tabernakulum. Ściany prezbiterium zdobią barokowe malowidła, przedstawiające siedzącą postać Chrystusa ze zmierzającym ku niemu aniołem na ścianie północnej, naprzeciw zaś anioły, trzymające symbole męki i śmierci św. Pawła. Z początku XV wieku zachowała się fragmentarycznie, na ścianach prezbiterium, polichromia gotycka w postaci inskrypcji, mówiącej o poświęceniu przez biskupa Zbigniewa Oleśnickiego nowowzniesionego kościoła. Polichromia ta po odsłonięciu została zabezpieczona i pozostaje niedostępna za stallami. Jej fotokopia wisi na ścianie bliżej chóru muzycznego. Prospekt organowy pochodzi z 1. ćwierci XVIII wieku, ma dekorację akantową. Sam instrument jest już współczesny. Drewniana chrzcielnica jest barokowa (1. połowa XVIII wieku), z rzeźbą Chrztu Chrystusa na pokrywie.
Barokowy ołtarz utrzymany w stylu wyposażenia kościoła
W koszu mównicy rzeźby czterech ewangelistów
Na zaplecku malowidło z początku XVIII wieku przedstawiające Kazanie św. Pawła.
Wśród obrazów ściennych cenna jest Adoracja Dzieciątka (XVII wiek, szkoła włoska), przywieziona w 1690 z Wenecji
Sklepienie nawy głównej
W centralnym punkcie sklepienia cztery plafony wypełnione symbolami zoomorficznymi czterech ewangelistów
Gotyckie główki w chustach to zworniki sklepienne
Stalle po obu stronach prezbiterium wczesnobarokowe powstały ok. połowy XVII wieku, posiadają bogate podziały i dekorację. Marmurowy, wczesnobarokowy portal do zakrystii pamięta także rozbudowę kościoła po pożarze w 1637 roku, w dodatku o poświęceniu świątyni przypomina napis, umieszczony w wieńczącym go, płaskorzeźbionym kartuszu. W XVII-wiecznym portalu zamontowano starsze, okute drzwi z ażurową kołatką, może jeszcze pochodzące z gotyckiego kościoła z XV wieku. Dwa ołtarze boczne przy tęczy z około poł. XVII wieku z obrazami Matki Boskiej z Dzieciątkiem, św. Janem Chrzcicielem i aniołkami oraz św. Józefa. Przy ścianie północnej ustawiony ołtarz boczny św. Barbary, obok chrzcielnica z rzeźbą Chrztu Chrystusa na pokrywie. Ambona oraz chór muzyczny wczesnobarokowe z ok. poł. XVII wieku. Obok kościoła dzwonnica, wzniesiona w latach 1739 - 45 z fundacji ks. Mariana Jasińskiego, miejscowego proboszcza. Prezbiterium od nawy oddziela arkada tęczy z falistą belką z 1712 roku, z umieszczonymi na niej rzeźbionymi figurami Chrystusa Ukrzyżowanego oraz postaciami Matki Boskiej i św. Jana po bokach. Niezwykle rzadkie i interesujące jest przedstawienie Chrystusa na krzyżu na tle rozłożystej palmy, symbolu męczeństwa, ale także zwycięstwa i nieśmiertelności, motywu charakterystycznego dla głęboko religijnej, pełnej mistycyzmu, sztuki baroku w okresie potrydenckim. Z tematyką tą łączy się też dekoracja malarska, pokrywająca ścianę tęczową. Widzimy tu Adama i Ewę, pierwszych rodziców, siedzących pod drzewami wiadomości dobrego i złego, u których stóp przyklękły dwa uskrzydlone aniołki, adorujące krucyfiks na tęczy. W kościele znajdują się też dwa barokowe konfesjonały (pochodzące z około połowy XVII wieku), uzupełnione na początku XVIII wieku oraz wczesnobarokowe ławki (około połowy XVII wieku), o podziałach pilastrowych i płycinowych, z malowidłami oraz dekoracją małżowinową. W zakrystii są wbudowane szafy barokowe (1710), bogato polichromowane.
Sklepienie kaplicy św. Barbary
Pociski tkwiące w murach świątyni
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz