JEDEN STYL - TRZY ODMIANY czyli rzecz o romańskich kościołach okolic Sandomierza
Okolice miasta Sandomierza obfitują w ciekawe zabytki architektury. Ale dla mnie - jako miłośnika zabytków - najciekawsze jest, że trzy romańskie kościoły św. Jakuba w Sandomierzu, św. Floriana w Koprzywnicy i kolegiatę św. Marcina w Opatowie zbudowano w tym samym stylu, w tej samej epoce i w tej samej okolicy, a jednak każdy z nich jest całkowicie odmienny od pozostałych. A przecież można by przypuszczać, że ten sam styl i epoka oraz bliskość wspomnianych obiektów względem siebie, powinny owocować szczególnymi pokrewieństwami w zakresie wystroju architektonicznego, czy zdobnictwa. Stało się jednak inaczej i ten właśnie fakt wzbudza moje zadziwienie. Zacznijmy od sandomierskiego kościoła św. Jakuba.
Klasztor dominikański i kościół Św. Jakuba od strony Starego Miasta
Dzwonnica dobudowana do korpusu kościoła w XIV wieku
Całe założenie, a więc i kościół i zabudowania klasztorne zbudowano z cegły. Było to wówczas nowatorskie rozwiązanie. Wystarczy spojrzeć na okolicę - pozostałe kościoły i klasztory romańskie budowano z użyciem kamienia - podobnie jak w całej Europie. Zastosowanie cegły jako podstawowego budulca zastąpiło kamienne ciosy nieco później, w gotyku. Kościół jakubowy jest więc tu wyjątkiem. Ta piękna i oryginalna budowla zawiera wiele interesujących wątków. Cegła to nie tylko materiał budowlany ale i dekoracyjny. Zastosowano tu z powodzeniem wypalaną i glazurowaną cegłę zastępując nią elementy kamienne do wykończenia ościeży okien, a także baz, trzonów i głowic portali. Podobne wykorzystanie cegły jako materiału dekoracyjnego znajdujemy dopiero na terenach dawnego Państwa Krzyżackiego - Toruń, Kwidzyń, Malbork itd. Kościół i klasztor zbudowano dla dominikanów. To tłumaczy pewne różnice w stylistyce architektury właściwej temu zgromadzeniu, a odróżniające je od podobnych założeń np. cysterskich, których w okolicy jest wiele. Ale cegła nie jest jedynym wyróżnikiem budowli.
Wrota Niebios - słynny ceglany portal romański - główne wejście do świątyni
Kolumienki portalu zdobią ornamentowe głowice wypalane w cegle
Wyżej fryz geometryczny, niżej skrzydlate smoki oplatające się własnymi ogonami
Bardzo dziwne jest wnętrze kościoła, gdzie od razu zauważyć można sporą różnicę w wysokości arkad dzielących nawy boczne od głównej - otóż nawa północna ma arkady niższe, a południowa wyższe. Czym podyktowana jest ta różnica? Trudno dziś odpowiedzieć. Co jeszcze wyróżnia tutejszy kościół od pozostałych? Układ trzynawowy bez transeptu. Kościoły w Koprzywnicy i w Opatowie wyposażono w transepty. Nie znajdziemy tu również apsyd kończących od wschodu poszczególne nawy. Tu zamyka je ściana prosta. Sklepienia naw - nie ma sklepień. Proste ściany zamknięto drewnianymi sufitami. No i wieża kościelna. Św. Jakub nie ma wieży integralnie związanej z korpusem kościoła. Ma dzwonnicę o wysokości nie przekraczającej wysokość kościoła. Można jeszcze wspomnieć o bogatej dekoracji ścian zewnętrznych ceglanych, w postaci ornamentów geometrycznych, roślinnych i zoomorficznych.
Nawa główna i prezbiterium. Widoczne różne wysokości arkad naw bocznych oraz drewniany sufit
Opatów - romańska kolegiata św. Marcina
W niedalekiej odległości od Sandomierza leży miasteczko Opatów. Słynie z przepięknej romańskiej kolegiaty św. Marcina. No właśnie. Przecież to też budowla romańska - ale jakże inna. Zupełnie nie podobna do sandomierskiej. Pierwsze, co zauważy każdy zwiedzający to materiał z którego zbudowano świątynię. Ale są też inne różnice, na zewnątrz i we wnętrzu świątyni, na tyle istotne, że czynią ten kościół jedynym w swoim rodzaju - podobnie jak dwa pozostałe.
Korpus kolegiaty od strony północnej
Wspaniałe proporcje świątyni urzekają swoją szlachetnością
Opatowska kolegiata będąc jednym z najznakomitszych przykładów rodzimej architektury romańskiej, jest jednocześnie zabytkiem bardzo mało rozpoznanym i przebadanym. Nie znany jest rodowód historyczny świątyni. Nie zachowały się żadne dokumenty, pozwalające na jednoznaczne przypisanie tej budowli konkretnemu fundatorowi. Co prawda pośród kilku hipotez, jedna przypisuje ją księciu Henrykowi Sandomierskiemu. Miałby on ufundować kolegiatę, jako dziękczynienie za szczęśliwy powrót z krucjaty do Ziemi Świętej, a inna mówi, że książę Henryk ufundował ją dla rycerzy krzyżowców, których to przywiózł ze sobą z Jerozolimy. Tym bardziej dziwne byłoby, że również dla kościoła św. Jakuba w Sandomierzu wymienia się księcia Henryka, jako jednego z potencjalnych fundatorów. Czemu wobec tego ten sam fundator zbudował tak skrajnie różne świątynie? Pytanie to jeszcze długo lub na zawsze pozostanie bez odpowiedzi... Sam Jan Długosz wspomina w swoich kronikach, o związkach kolegiaty z zakonem Ubogich Rycerzy Chrystusa i Świątyni Salomona w Jerozolimie. My nazywamy ich krótko - templariuszami i wyobraźnia od razu zaczyna pracować...
Piękny fryz arkadowy zamyka od góry ścianę prezbiterium
Południowa wieża przepruta podwójnymi oknami
Biforia wieży południowej i oryginalny fryz kostkowy
Świątynię opatowską wyróżniają zarówno szlachetne proporcje jak też wysoka jakość wykonania, co świadczy o klasie warsztatu budowlanego. Jako budulec wykorzystano tu ciosy kamienne wykonane w piaskowcu. Ten sam materiał wykorzystano zarówno do budowy korpusu, jak też do ornamentów i wykończeń. Co jeszcze wyróżnia kolegiatę na tle pozostałych budowli? Bogactwo ornamentyki i detali zewnętrznych. W przeciwieństwie do Św. Jakuba mamy tu aż dwie wieże wpisane w korpus kościoła. Obie bogato dekorowane podwójnymi oknami zwanymi biforiami. kolumny rozdzielające kona na dwie połowy mają rzeźbione głowice. Tutejszy kościół prócz trzech naw posiada też transept. Nawy boczne od strony wschodniej zakończone są apsydami. Główna zamknięta jest ścianą prostą. Poniżej dachu przykrywającego budowlę na dość długim odcinku przebiega piękny fryz arkadowy. Główne wejście do kościoła usytuowano do strony zachodniej wprost w nawie głównej - w przeciwieństwie do pozostałych dwóch omawianych budowli, do których wchodzi się poprzez nawy boczne. Portal główny nosi liczne ślady ingerencji w wiekach późniejszych, zginęły też figury rycerzy w habitach, które Długosz rozpoznał jako templariuszy.
Fasada zachodnia i główny portal wejściowy. Widoczne zamurowania arkad bocznych portalu. To tu stały rzeźbione figury rycerzy krzyżowców
Na ścianie dawnego kapitularza zachowała się gotycka polichromia z drugiej połowy XV wieku ze sceną Ukrzyżowania. Dużo emocji wzbudza postać w zbroi przypominająca krzyżowca
Wnętrze świątyni zatraciło już swój pierwotny, romański charakter Całe wnętrze poddano barokizacji. Sklepienia nawy głównej są późnogotyckie ale w prezbiterium zachowało się jeszcze starsze sklepienie kolebkowe
Przecięcie nawy głównej z transeptem. Całość pokryto barokowymi freskami
Kolegiata opatowska cały swój urok budowli romańskiej otwiera na zewnątrz. Portale, okna, apsydy, kolumny i fryzy. Natomiast wnętrze jest już zupełnie inne. Przebudowane kilkakrotnie zatraciło pierwotny romański charakter. Wprawdzie filary podpierające arkady naw są zachowane oryginalnie, a łuki arkad są łagodne ale przypominają już barok - głownie za sprawą barokowych polichromii pokrywających równo całe wnętrze kolegiaty. Toteż wewnątrz próżno by szukać detali, czy ozdób pochodzących z pierwotnego założenia. Pomimo to zalicza się ją do najpiękniejszych i najcenniejszych zabytków romańskich w Polsce.
Koprzywnica - romański kościół św. Floriana
Kościół ten podobnie jak klasztor jest fundacją cysterską. Co prawda najdalej na wschód wysuniętą w Polsce ale jedną z wielu i typową. Toteż jej cysterski charakter jest widoczny w bryle i wyposażeniu założenia. Przypomnijmy więc: W Sandomierzu stoi założenie dominikańskie w całości ceglane, w Opatowie kolegiata nie związana z żadnym klasztorem, zbudowana z kamienia, a w Koprzywnicy kamienny kościół i klasztor cystersów. Jest podobny do bliźniaczych założeń w Wąchocku, Jędrzejowie i w Sulejowie, tyle, że nieco skromniejszy. Jest to również bezpośrednia filia macierzystego francuskiego klasztoru w Morimond i tam należy szukać pierwowzorów form i stylistyki tutejszej budowli.
Romański korpus świątyni zatracił już swój pierwotny wyraz. Gotyckie szczyty ceglane i barokowe przybudówki zmieniły wygląd zewnętrzny
Zamiast właściwej cystersom sygnaturki, na przecięciu naw umieszczono nieproporcjonalną cebulastą wieżyczkę
Kościół jest budowlą trójnawową, z transeptem. Od strony wschodniej nawy boczne i prezbiterium zamknięte są ścianami prostymi. Szczyty nawy głównej i poprzecznej wzniesione są częściowo z cegły ale jest to późniejsza dobudowa do pierwotnego korpusu. Kościół - zgodnie z regułą cysterską - nie posiada wieży, a jedynie sygnaturkę na przecięciu nawy z transeptem, zamienioną później, na nieco kontrowersyjną cebulową wieżyczkę. Jest to jednak barokowy dodatek. Również okna zatraciły swój pierwotny charakter. Całość założenia wykonano z ciosów kamiennych wyrobionych w piaskowcu. Piaskowcowe są również detale ozdobne i wykończenia żeber, filarów, pilastrów.
Ale wnętrze pomimo barokowego wyposażenia zachowało swój pierwotny, romański charakter
Sklepienia naw ożebrowano, a na skrzyżowaniach żeber umieszczono dekoracyjne zworniki kamienne
Co w takim razie wyróżnia kościół koprzywnicki? Bogate w detale romańskie wyposażenie wnętrza. Przypomnijmy - w Sandomierzu mamy wnętrze ceglane, bez specjalnych ozdób i detali. W Opatowie całe bogactwo ozdób i ornamentyki mieści się na zewnątrz, a wnętrze jest barokowe. Tu, w Koprzywnicy mamy do czynienia z sytuacją odwrotną - kamienne wnętrze bogate jest w ozdobne wykończenia filarów, podpór, kolumn i sklepień. Sklepienia kościoła, choć o nieco ostrych łukach są jeszcze romańskie. Na skrzyżowaniach żeber sklepiennych znajduje się cykl wspaniałych rzeźbionych zworników o bogatej ornamentyce. Kolumny i masywne filary wspierają się na szponiastych bazach. Głowice kolumn są bogato rzeźbione w motywy geometryczne lub roślinne i chociaż wnętrze kościoła poddano - podobnie jak w Opatowie ale nie jak w Sandomierzu - barokizacji, to jednak nie spowodowało to zatraty romańskiego charakteru wnętrza. Tu wyraźnie odróżnia się barokowe wyposażenie ruchome od romańskiego wystroju rzeźbiarskiego.
Majestatyczne filary stoją na solidnych szponiastych bazach, a półkolumny wyposażono w bogato rzeźbione głowice o różnych motywach. Pośród trzech opisywanych tu kościołów tylko w tym można zobaczyć takie wspaniałości
Staranność wykonania detali kamiennych widoczna jest na każdym kroku
Podsumowując - każdy z opisanych tu kościołów jest klasą samą dla siebie. W każdym zachowały się detale i elementy sztuki i architektury romańskiej ale każdym w inny sposób. I pomimo, że leżą one tak blisko siebie, że w stosunku do dwóch z nich mógł istnieć nawet ten sam fundator, że do dwóch z nich zastosowano ten sam materiał budowlany, to właściwie nic więcej ich ze sobą nie łączy. Różnice są natomiast bardzo wyraźne i zastanawiające zarazem.
Gdyby ktoś był bardziej zainteresowany tematem, poniżej zamieszczam linki do bardziej szczegółowych opisów omawianych tu kościołów:
https://paskonikstronik.blogspot.com/2016/12/sandomierz-koscio-sw-jakuba-i-klasztor.html
https://paskonikstronik.blogspot.com/2016/08/opatow-kolegiata-romanska.html
https://paskonikstronik.blogspot.com/2016/08/koprzywnica-pocysterski-koscio-i.html
