GOTYCKI OBRONNY KOŚCIÓŁ PARAFIALNY W PACZKOWIE
Widok z Rynku w kierunku ulicy i Bramy Wrocławskiej
Samo miasteczko Paczków należy do najciekawszych miast-zabytków w Polsce. Swoją sławę zawdzięcza doskonale zachowanym fortyfikacjom miejskim i cennemu pod względem architektonicznym kościołowi farnemu. Pośrodku Rynku wznosi się renesansowy ratusz z 1550 r. Ośmioboczna wieża o wysokości 45 m zwieńczona jest hełmem z 1788 r. otoczonym oryginalną tzw. polską attyką. Jest to ciekawy przykład przenikania, pochodzącego z Polski lokalnego stylu renesansowego w postaci różnego rodzaju attyk, zdobiących najczęściej starsze z pochodzenia szczyty wież i dachów. O polskiej proweniencji renesansowych zdobień w arrchitekturze śląskiej szeroko pisze prof. Czesław Thullie (architekt, rektor Politechniki Lwowskiej) w swojej pracy: Zabytki architektoniczne ziemi śląskiej na tle rozwoju architektury w Polsce. Ratusz został poważnie rozbudowany i przebudowany w latach 1821-22, co częściowo zatarło jego pierwotne cechy. Wokół rynku i dodatkowo przy ulicy Narutowicza zachowało się sporo uroczych, renesansowych kamieniczek, zdobionych attykami typu krakowskiego, o stylowych fasadach barokowych i klasycyzujących. W Rynku nr 11, we wnęce kamieniczki, sporych rozmiarów barokowa figura Jana Nepomucena z XVIII w. Jak się okazuje jest to jej wtórna lokalizacja, lecz o pierwotnym miejscu posadowienia figury nic nie wiadomo.
Brama Ząbkowicka to dziś baszta o smukłej sylwetce, zachowała ciekawy wykusz oraz renesansową attykę
Jedna z kilku baszt łupinowych w murach obronnych miasta
Ładna kamieniczka barokowa w Rynku
Malowniczy zaułek przy ulicy Kościelnej
Widok z okolic Rynku na masywną wieżę kościoła parafialnego
Spacer ulicami starego Paczkowa to dobry pomysł na spędzenie kilku godzin w połączeniu ze zwiedzaniem kościoła. Tutejsza fara - choć nieprzeciętna pod względem walorów architektonicznych - niewiele mówi o samym mieście. Trzeba przejść się po Rynku, zajrzeć w boczne uliczki i podwórka, a do tego poświęcić trochę czasu na obejrzenie bram, baszt i murów obronnych - czyli miejskich fortyfikacji, z których właśnie słynie to miasto. Zapewniam, że warto!
Powódź na Dolnym Śląsku, jaka dotknęła ten rejon kraju, to wielowymiarowa wręcz tragedia. Że co? Że to XXI wiek? Woda - żywioł śmiertelny - nie zważa na nic, ani na nikogo, nie patyczkuje się, tylko wali! wali i niszczy. Paczków - miasto piękne i prastare również znalazł się na drodze żywiołu. Niżej położone tereny zostały zalane. Przerwało wał powodziowy w zbiorniku Topola. Zalało pola i domostwa. Ucierpieli mieszkańcy grodu. Minie sporo czasu, zanim miasto i jego mieszkańcy powrócą do stanu sprzed powodzi, a przecież czas płynie naprzód. Jeśli nigdy nie byłeś w Paczkowie to odwiedź go teraz. Zwiedzajądc miasto zostaw tu swój ślad - zjedz obiad, wypij kawę, kup coś, skorzystaj z usług - Twój grosz teraz liczy się tu podwójnie. Pomożesz ludziom przetrwać i pójść dalej!
Fragment pięknego Rynku
Częściowo odrestaurowane kamieniczkiz są teraz ozdobą miasta
Kościół
Na południe od rynku dostrzegamy początkowo samą wieżę, a zaraz potem potężną sylwetę trójnawowego kościoła farnego Św. Jana Ewangelisty. Tę imponującą budowlę rozoczęto w trzeciej ćwierci XIV w. na miejscu wcześniejszego, drewnianego zapewne kościoła, a ukończono w 1389. Jednak już w roku 1285 wymienia się w kronikach dwóch tutejszych, kolejnych proboszczów. W obawie przed kolejnymi najazdami tatarskimi kościół został inkastelowany jako budowla obronna. W wiekach póżniejszych zwieńczono go renesansową attyką w stylu małopolskim, a pochodzącą z lat 1530-1540. Wymienione prace budowlane przeprowadził włoski architekt Jakub Parr z inicjatywy ówczesnego biskupa wrocławskiego Jakuba von Salza (Jakub Parr współpracował również przy budowach zamków w Brzegu, Bolkowie i w Warszawie). Ciekawostkę stanowi fakt, że w środku kościoła, na wypadek oblężenia, wykopano głęboką studnię (zwaną dziś Studnią Tatarską). Wcześniej bo około 1447 r. dobudowano kaplicę Mariacką (obecnie Maltitzów) a w XVIII w. kaplicę św. Rocha. Ufortyfikowanie miasta i kościoła związane było z ówczesnym Księstwem Nyskim* - dość dziwnym tworem geopolitycznym, zarządanym przez biskupów wrocławskich. Za fundatora świątyni uważa się najczęściej biskupa wrocławskiego Przecława z Pogorzeli**.
W ścianach zewnętrznych kościoła umieszczono kilka epitafiów
W przyporze flankującej narożnik kaplicy bocznej umieszczono jeszcze kamienną kapliczkę ze sceną Ukrzyżowania
Wyżej i niżej wspaniały gotycki portal głowny. Należy do najlepszych przykładów portali gotyckich na Śląsku
Ostrołukowe, uskokowe ościeża portalu wspierają się na bogato rzeźbionych konsolach, o roślinnych motywach
Kwiaton wieńczący portal flankowany jest przez dwie sylwetki trzynające herby: Przecława z Pogorzeli iraz biskupów Księstwa Nyskiego. Całość spina zewnętrzna archiwolta w postaci oślego grzbietu, dekorowanego licznymi żabkami. Portal flankują dwa smukłe pinakle nadwieszone na konsolach figuralnych
Kunsztowne elementy zdobiące wykończenia portalu o motywach figuralnych, zwierzęcych i roślinnych
Kościół ma trójnawowy korpus halowy o dwóch przęsłach i proporcjach kwadratu. Podłużne prezbiterum zamknięto wielobocznie. Wymiary kościoła: korpus nawowy szerokość 22 m, długość 21 m wysokość 20,86 m. Prezbiterium szrokość 9,20 m długość 20,10 m wysokość 20 m. Mury w części dolnej wykonano z łamanych kamieni granitowych. Ponad kamiennym cokołem mury wznjiesiono z cegły w układzie gotyckim. Natomiast z ciosów piaskowcowych wykonano portale, maswerki okienne i zworniki sklepień.
Prezbiterium kościoła jest dwuprzęsłowe, zakończone wydłużonym wielobokiem. Po stronie północnej wznosi się wysoka i smukła wieża z zakrystią w przyziemiu. Z tego powodu północna ściana jest wyraźnie grubsza i pozbawiona okien na długości zakrystii. Na piętrze nad zakrystią znajduje się pomieszczenie otwarte dwiema szerokimi arkadami nad przezbiterium. Dwa przęsła sklepienia krzyżowego rozdzielono szerokim łękiemłaczącym przyporę wieży z półfilarem przy ścianie prezbiterium. Na osiach pozostałych przęseł znajdują się duże okna maswerkowe. Sklepienie prezbiterium jest jednorodne. Zakrystię przykryto sklepieniem pięciopodporowym o dwóch przęsłach.
Sklepienia trójdzielne zamykają obie nawy boczne
Widok z nawy głownej w kierunku prezbiterium. Na ścianach zamykających nawy od wschodu umieszczono trzy ołtarze, a w narożniku nawy północnej i prezbiterium ustawiono ambonę
Nawę główną przykryto sklepieniem gwiaździstym, które w Paczkowie jest wzorowym przykładem tego rozwiązania
Prezbiterium wraz z apsydą przykrywa - dość rzadko spotykane, przez co ciekawe - sklepienie sieciowe
Neogotycki ołtarz głowny, a za nim dziewiętnastowieczny piękny witraż. Ołtarz wykonał snycerz Severion Kutzer w roku 1858, a witraże fima monachijska
Elementy ołtarza głównego
Sklepienia gwiaździste nawy głownej
Sklepienia nawy głównej wsparte są na dwóch parach filarów. Wspierają one cztery potężne arkady. Te zaś spływają do nasad osadzonych na konsolach. Południową konsolę ozdobiono postacią, która wydaje się być sylwetką samego archtekta świątyni - być może jest to podobizna Jakuba Parr'a
Nawa główna - widok na prospekt organowy zamykający ścianę zachodnią
Obraz olejny ze sceną Wniebowziecia N.M.Panny
Wyżej i niżej cenne epitafium z przedstawieniem Tronu Łaski. Bóg Ojciec spoczywający na tronie trzyma w dłoniach ukrzyżowanego Syna, a na piersi gołębica symbolizująca Ducha Świętego
W wielu miejscach w całym kościele spod pobiały przebijają starsze malowidła ścienne, które ongiś zdobiły wnętrze świątyni. Dziś czekają na ponowne odkrycie...
Jak wspomniano, korpus nawowy otrzymał plan bliski kwadratu - trzy nawy w układzie halowym i tylko dwa przęsła. Dwa wydłużone filary ośmioboczne z lizenami podtrzymują ostrołukowe, profilowane arkady. Przy ścianach wschodniej i zachodniej korpusy łęki opierają się na wspornikach. Nawę główną przykryto sklepieniem gwaiaździstym. Przypuszcza się, że podczas oblężęnia miasta w 1467 r. prawdopodobne sklepienia uległy uszkodzeniu i wymagały powtórnego przesklepienia. Nawy boczne otrzymały sklepienia pięciopodporowe o różnym przebiegu żeber. W gotyckim stylu wzniesiono jeszcze przy kościele kaplicę i dwie kruchty.
Z zewnątrz kościół opięty jest wysokimi przyporami. Przy ścianie zachodniej przypory poprowadzono na przedłużeniu ścian, wschodnie przypory korpusu i zakrystii są przekątniowe. Pomiędzy przyporami znajdują się wysokie okna dwudzielne, ze zróżnicowanymi maswerkami, w których występują wieloliście i rybie pęcherze. Główny portal do kościoła umieszczono na osi fasadyzachodniej. Jest to rozbudowany portal ostrołukowy o rozchylonych ościeżach z przełomu 2-3 ćwierci XIV wieku. Archiwolta zwieńczona jest kwiatonem, a po bokach wznoszą się pinakle podparte wspornikami figuralnymi. W archiwolcie umieszczono figury trzymające herby bpa wrocławskiego Przecława z Pogorzeli i Księstwa Nyskiego. W kościele zachowały się jeszcze 3 inne portale pochodzące z XIV wieku.
Organy. Jest to instrument 30 głosowy (2 manuały +P), wybudowane w roku 1882 przez świdnicką firmę Schlag & Söhne. Firma znana powszechnie z budowy doskonałej jakości instrumentów. Ten w Paczkowie nosi opus 214. Prospekt: jednosekcyjny, neogotycki.Traktura: mechaniczna. Wiatrownice: konstrukcja z kancelami rejestrowymi i wiszącymi wentylami. Kontuar: wbudowany (centralnie). Rezerwuar powietrza: konstrukcja czterech miechów klinowych – umieszczone jeden nad drugim i sprzężone ze sobą; trzy górne miechy zachowały ponadto mechanizm do kalikowania
Kaplica grobowa rodu Maltitzów, obecnie pod wezwaniem N.M.Panny
Wspaniałe dzieło sztuki kamieniarskiej. Manierystyczny ołtarz wykuty w całości w jednym kawałku kamienia ! To dzieło rzeźbiarza Georga Grebachera, ufundowane przez rodzinę Maltitzów
Wnętrze ołtarza zdobię głębokie reliefy ze scenami Męki Pańskiej
U góry scena Zmartwychwstania, a u dołu Ukrzyżowania
W scenie głownej Ukrzyżowania Chrystusowi towarzyszą Maria i Magdalena. Ciekawostką jest tło, w którym rozpoznajemy mury i wieże Paczkowa
W predelli ołtarza klasyczne przedstawienie Ostatniej Wieczerzy. Ciekawostką jest tu piesek towarzyszący biesiadnikom
W reliefach bocznych inne sceny ilustrujące Mękę Chrystusa
Kamienna nastawa ołtarzowa posiada też piękną, misternie wykonaną oprawę snycerską
Sklepienie kaplicy jest bardzo oryginalne, bo choć żebra ułożono w ykładzie sklepienia gwiaździstego, to jednak jest ono niesymetryczne. Taki rodzaj sklepień odnajdziemy jeszcze np w Strzegomiu
Zworniki sklepienne są tu bogato rzeźbione o motywach głów ludzkich i herbów
Konsola południowa arkad. Jedyna przyozdobiona sylwetką ludzką. Uważa się, że jest to podobizna architekta Jakuba Parr'a
Studnia - zwana dziś Studnią Tatarską - zachowała się w stanie niemal niezmienionym i stanowi dużą ciekawostkę architektoniczną. Natomiast jej żelazne zwieńczenie pochodzi dopiero z XIX wieku
W neogotyckim ołtarzu piękna ikona Matki Boskiej Nieustającej Pomocy
* Księstwo Nyskie
Księstwo Nyskie (niem. Fürstentum Neisse, cz. Nisské knížectví) – biskupie księstwo feudalne na Dolnym Śląsku z ośrodkiem w mieście Nysa. Ziemie te przypadły w 1198 najstarszemu synowi księcia wrocławskiego Bolesława Wysokiego, Jarosławowi, od 1173 księciu opolskiemu i jednocześnie biskupowi wrocławskiemu w latach 1198–1201. Po jego śmierci w 1201 następca Bolesława Wysokiego Henryk Brodaty pozostawił we władaniu biskupstwa kasztelanię otmuchowską jako uposażenie stołu biskupiego oraz ziemię nyską. Starania o utworzenie księstwa prowadzili następcy Jarosława. Biskup Wawrzyniec (1207–1232) dokonał lokacji Nysy i za zgodą Henryka I Brodatego zbudował osadę graniczną Cygenhals – obecne Głuchołazy. W XIII wieku w obrębie księstwa znajdowały się Zlaté Hory, Javorník, Jesionik i Bruntál. W XIV wieku doszły Ścinawa Mała, Paczków i Grodków. W XV wieku było to już 11 miast.
Biskupi prowadzili jednocześnie intensywną kolonizację swoich ziem także poprzez trzebienie należących do dóbr książęcych lasów Przesieki Śląskiej. Na tym tle doszło do zatargu z Henrykiem IV Probusem, który domagał się zwierzchności nad założonymi na terenach przesieki 65 wsiami. Mediacja legata papieskiego była niekorzystna dla księcia, który uzyskał jednak poparcie książąt śląskich. Ugoda z 1287 stanowiła, iż wsie należą się księciu, który natychmiast podarował je biskupowi. Do porozumienia, które ustanowiło podstawy prawne księstwa biskupiego, doszło w trzy lata później, w ostatnim roku panowania Henryka. 23 czerwca 1290 nadał mocą swego testamentu zarządzającym kasztelanią nyską biskupom wrocławskim niezależność na ziemi nysko-otmuchowskiej – „daję pełne panowanie i doskonałe pod każdym względem prawo książęce w ziemi otmuchowskiej”. Hierarchowie otrzymali także władzę sądowniczą na terenie księstwa oraz prawo bicia monety. Pierwszym biskupem wrocławskim posługującym się tytułem książęcym był Henryk z Wierzbna, książę nyski i biskup wrocławski w latach 1302–1319 (z punktu widzenia interesów Polski postać kontrowersyjna. Przeciwnik króla Władysława Łokietka, ekskomunikowany przez papieża. Pochowany w katedrze wrocławskiej). Książęta świeccy uważający się za spadkobierców zmarłego starali się unieważnić nadany przywilej, jednak w 1333 ostatecznie potwierdził go Bolko II ziębicki. Od 1342 biskupi-książęta uznawali lenną zależność od królów czeskich. W 1430 książę Bolko V Wołoszek sprzymierzony z husytami obstawił swoim wojskiem miasto Prudnik oraz miejscowy zamek, traktując je jako bazę operacyjną w planowanym ataku na księstwo nyskie. Siedzibą kasztelanii i stolicą księstwa pierwotnie był Otmuchów, ale już od XIII wieku biskupi częściej przebywali w Nysie. Kolegiatę z Otmuchowa do Nysy przeniesiono w 1477.
W 1622 roku biskup wrocławski Karol Habsburg sprowadził do Nysy jezuitów. Rozpoczęło to okres w XVII wieku gdy na terenie księstwa doszło do kilku fal procesów o czary i palenia kobiet (rzekomych czarownic). Procesy te osiągnęły niebywałe rozmiary w skali Europy Środkowej i Śląska. W największym nasileniu pogromy czarownic miały miejsce w latach 1622, 1639–1642, 1651–1652. W roku 1622 na torturach oskarżona kobieta przyznała się do winy, wymieniając pięć innych jako swoje wspólniczki. Wszystkie one zostały spalone. W latach 1639–1642 Johann Balthasar Liesch von Hornau, biskup pomocniczy wrocławski, wybudował specjalny piec do palenia czarownic. Zachowane akta dokumentują 27 egzekucji, jednak z umów zawieranych z katami wynika, że liczba ofiar była znacznie wyższa[. W latach 1651–1652, na stosach spalono około 250 kobiet i dziewczynek. Ostatnie procesy o czary zakończone spaleniem miały miejsce w latach 1683–1684 gdy stracono dwie kobiety i mężczyznę. Ostatni proces o czary miał miejsce w roku 1715 i został zakończony umieszczeniem oskarżonej w szpitalu psychiatrycznym.
Po wojnach śląskich w 1742 większa część księstwa znalazła się w granicach Prus. Jedynie jego południową część wraz z letnią rezydencją biskupią na zamku Johannesberg (obecnie Jansky vrch) w Javorníku pozostała w granicach ziem habsburskich – obecnie w powiecie Jesenik. Pozostałe tereny księstwa, które przypadły Habsburgom, to Heřmanovice (niem. Hermannstadt) w powiecie Bruntál, a także Mnichov (niem. Einsiedel) i Železná (niem. Buchbergsthal), będące obecnie częścią gminy Vrbno pod Pradědem. W czasie ostatniej wojny śląskiej biskup wrocławski Philipp Gotthard von Schaffgotsch skazany przez władze pruskie na banicję uciekł z Wrocławia do leżącej na ziemiach austriackich letniej rezydencji. Kres istnieniu księstwa położyła sekularyzacja przeprowadzona w Prusach w 1810. W 1818 włączono do rejencji opolskiej znaczną część dawnego księstwa biskupiego: powiaty nyski i grodkowski. Tym samym oderwano większość terenów księstwa od Dolnego Śląska i połączono administracyjnie z pruskim Górnym Śląskiem. Część austriacką sekularyzowano w 1850, pozostawiając jednak majątki ziemskie w rękach biskupów wrocławskich. Stały się one miejscem schronienia biskupa Heinricha Förstera, który został wygnany z Prus w 1875 po wydrukowaniu encykliki Piusa IX krytykującej Kulturkampf. W 1945 roku przeszły one na własność państwa czechosłowackiego. Obecnie w Polsce znajduje się 1231 km², a w Czechach 900 km² terenów dawnego księstwa.
** Biskup Przecław z Pogorzeli – urodził się 5 V 1299 roku. Od 1306 roku studiował w Bolonii. W 1341 roku kapituła wybrała go biskupem wrocławskim nie jak zwykle we Wrocławiu, a w Nysie i mimo iż sprzeciwiał się elekcji arcybiskup gnieźnieński Janisław odmawiając konsekracji na biskupa Przecław odwołał się do papieża Benedykta XII, który znając kwalifikacje elekta zatwierdził jego wybór w 1342 roku i otrzymał sakrę biskupią w Awinionie. Był Przecław z Pogorzeli zwolennikiem polityki proczeskiej na Śląsku, uznawał także Jana Luksemburskiego i jego spadkobierców do wyłącznego patronatu nad diecezją wrocławską. Powiększył posiadłości biskupie o księstwo grodkowskie (1344), z którego to księstwa złożył hołd lenny jako Pan Grodkowa królowi Janowi Luksemburskiemu, lecz jako książę nysy zachował się jako suweren równy królowi, nabył również dwa zamki Žulova (Friedeberg), Kaltenstein i Paczków. Nadał Otmuchowowi w 1347 roku prawa miejskie (flamandzkie), otoczył także Otmuchów murami obronnymi, które zostały ukończone około 1369 roku. Przede wszystkim troszczył się o sprawy gospodarcze swojego księstwa, dlatego też obdarzono go tytułem auerus episcopatus, a za czasów jego rządów biskupstwo wrocławskie i księstwo nyskie nazywane było „złotym biskupstwem” lub „złotym księstwem”, ponieważ lata w których rządził Przecław z Pogorzeli były dla tych ziem złotymi latami i to właśnie dzięki działaniu tego biskupa. Przecław z Pogorzeli zmarł 5 kwietnia 1376 roku w lokowanym przez siebie Otmuchowie, natomiast pochowany został w katedrze wrocławskiej w grobowcu w kaplicy NMP.
Korzystałem z:
Krzysztof R. Mazurski, Zbigniew Martynowski: Sudety Ziemia Kłodzka i Góry Opawskie. Przewodnik;
Hanna Kozaczewska-Golasz: Halowe kościoły z XIV wieku na Śląsku;
Czesław Thullie: Zabytki architektoniczne ziemi śląskiej na tle rozwoju architektury w Polsce;
Wikipedia;
https://otmuchow-wortal.pl/przeclaw-z-pogorzeli;