SYNAGOGA W LIPTOWSKIM MIKULASZU

 SYNAGOGA   W    MIKULASZU

      Na początku XIX wieku Mikulasz był centrum gospodarczym i kulturalnym Liptowskich Żydów. Z tego okresu pochodzi przydomek "żydowskie Ateny". Wówczas to miejscowe środowiska intelektualne zaczęły posługiwać się literackim językiem niemieckim, otwierając się tym samym na żydowską kulturę płynącą z zachodu. W 1842 roku rozrastająca się i doskonale prosperująca społeczność żydowska zdecydowała o wybudowaniu nowej synagogi. W jej pobliżu została otwarta nowoczesna szkoła sześcioklasowa z niemieckim językiem wykładowym. W latach 1878 i 1904 wybuchły pożary, które znacznie uszkodziły synagogę. Zdecydowano wówczas o jej odbudowie ale i rozbudowie. Ówczesnej rekonstukcji zawdzięcza ona swój dzisiejszy wygląd.  Synagogę wybudowano w latach 1842 – 1846, jako jednokondygnacyjny budynek klasycystyczny z prostym stropem belkowanym oraz surowym wnętrzem, należy dziś do największych i najciekawszych w całej Słowacji. Swój wygląd zawdzięcza przebudowie w roku 1906, ale pierwotna budowla do tej pory stanowi znaczną część aktualnej synagogi – to mury zewnętrzne. Do istniejących fundamentów budapesztański architekt Leopold Baumhorn wstawił nową konstrukcję z nośników i słupów stalowych.  We wnętrzu zdecydowanie dominuje kolor niebieski.                                           

Fasada zawierająca pięć okien i wejść jest zorientowana na zachód. Cztery ogromne kolumny antyczne podpierają wielki wysunięty portyk z tympanonem i medalionem pośrodku.

 Unikatowy system sieci stalowej podtrzymującej cienką, tylko pięciocentymetrową warstwę tynku, umożliwił zamknięcie stosunkowo rozległej przestrzeni trójnawowej i zabudowę galerii dla kobiet. Dzięki tym nowatorskim, w tamtym okresie rzadko tu stosowanym rozwiązaniom sklepienia, synagoga w Mikulaszu zalicza się do grona ważnych zabytków o charakterze technicznym. Jednocześnie stanowi potwierdzenie umiejętności architekta, który dostosował pierwotny obiekt do nowych wymagań z istotną zmianą rozkładu i jednocześnie zachowaniem pierwotnych kształtów bryły. Autor osiągnął harmonię pomiędzy dominującym klasycystycznym stylem fasady i zachowanym charakterem pierwotnego zadaszenia oraz secesyjnym wnętrzem, w tym kopułą z pięknym witrażem. We wnętrzu zastosowano bogate niebiesko-złote dekoracje stiukowe. Secesyjny charakter tego miejsca dopełniają metalowe żyrandole i witraże z motywami kwiatowymi w oknach.   

W przedsionku znajdziemy dziś stallę i macewy

Tablica upamiętniająca ofiary holocaustu

Wejście za fasadą jest podzielone na sześć części z dwiema kolumnami podtrzymującymi sklepienie kolebkowe

Wspaniałe wnętrze to wynik przebudowy z 1906 roku, dzięki której synagoga uzyskała dzisiejszy wygląd, łączący klasycystyczne ściany zewnętrzne z secesyjnym wykończeniem w środku

                                                                             

Plan sytuacyjny synagogi. 1 - Fasada zawierająca pięć okien i wejść jest zorientowana na zachód. Cztery ogromne kolumny antyczne podpierają wielki wysunięty portyk z tympanonem. Interesująca w tym klasycystycznym wnętrzu jest ilość okien – 30 oraz 9 wejść z trzech stron budynku. 2 -  Wejście za fasadą jest podzielone na sześć części z dwiema kolumnami podtrzymującymi sklepienie kolebkowe. 3 - Wspaniałe wnętrze to wynik przebudowy z 1906 roku. 4 - Nad środkiem optycznym synagogi, na wysokości 17 m architekt utworzył strop i wybudował nad nim kopułę o średnicy 10 m. Jej szczyt wypełnia wielki, kolorowy witraż. 5 - Witraż na suficie to dekoracyjne wypełnienie z centralnym motywem słońca na błękitnym niebie. 6 - Wejście do serca synagogi „Aron-ha-Kodesz“, gdzie była przechowywana Tora, ma postać imponującej bramy. Podwójny łuk, który ją wieńczy symbolizuje mojżeszowe kamienne tablice z Dekalogiem. 7 - Z pierwotnego wyposażenia w środku zachowały się tylko oryginalne secesyjne ławki drewniane na galeriach przeznaczonych dla kobiet.

Społeczność żydowska pojawia się na kartach historii już w latach 20. XVIII wieku, kiedy na Liptowie osiedliły się pierwsze rodziny wyznania mojżeszowego pochodzące z Moravskiego Holešova. Właściciel ziemski Samuel Pongrác przyjął ich, oczekując, że pomogą w rozwoju handlu w Mikulaszu i okolicy, więc wynajął im kilka domów bezpośrednio przy rynku. Do miasta przybywały kolejne rodziny, które zaczęły handlować drewnem, skórą, suknem, alkoholem i tytoniem. W 1730 roku założyli żydowską gminę wyznaniową, a rok później wybudowali pierwszą, jeszcze drewnianą synagogę. W 1752 roku społeczność ta założyła żydowską szkołę elementarną Tory i Talmudu, zaś w 1776 roku – jesziwę kształcącą rabinów. Na początku XIX wieku Liptowski Mikulasz był nazywany „żydowskimi Atenami“ lub „miastem pełnym mędrców i uczonych w Piśmie“. Istotny wpływ żydowskich mieszkańców na życie kulturalne i społeczne potwierdza również to, że w 1861 Liptowski Mikulasz miał pierwszego żydowskiego wójta na terenie całego Królestwa Węgier!

Rozrastająca się gmina żydowska w 1842 roku podjęła decyzję o budowie nowej synagogi w miejscu, w którym budynek ten, choć o zmienionym wyglądzie, stoi do dziś. W 1846 roku już odbywały się w niej nabożeństwa. W jej pobliżu wyrosła szkoła sześcioklasowa z wykładowym językiem niemieckim, do której chodziły też dzieci chrześcijan. Liptowski Mikulasz stał się centrum żydowskim dla całego Liptowa. Gdy pożary miasta w latach 1878 i 1904 uszkodziły synagogę, społeczność zadecydowała o jej znacznej przebudowie. Historia społeczności żydowskiej w Mikulaszu zakończyła się tragicznie podczas drugiej wojny światowej. Decyzją ówczesnych władz od marca 1942 z miasta stopniowo deportowano do obozów koncentracyjnych 885 żydowskich mieszkańców. Przeżyli tylko nieliczni...

Po II wojnie światowej i wymordowaniu miejscowych Żydów synagoga niszczała. W 1977 kupiła ją Miejska Rada Narodowa i budynek służył przez jakiś czas jako magazyn. W tym czasie wnętrza uległy znacznemu zniszczeniu, w dobrym stanie zachowały się drewniane ławy w galeriach. Dopiero po 1989 rozpoczęto prace konserwatorskie i częściowo zrekonstruowano secesyjne malowidła. W 1992 wmurowano tablicę poświęconą miejscowym Żydom, a w 1994 synagogę otwarto dla zwiedzających.

Wejście do serca synagogi „Aron-ha-Kodesz“, gdzie była przechowywana Tora, ma postać imponującej bramy. Podwójny łuk, który ją wieńczy symbolizuje mojżeszowe kamienne tablice z Dekalogiem

Dekoracje stiukowe na filarach, kolumnach i poręczach galerii oraz centralnie umieszczonego Aron-ha-kodesz mają wyraźne polichromie z przewagą koloru złotego i niebieskiego. Niebieski i złoty dominują także na freskach sklepienia i kopuły. Szczegółowe, stylizowane motywy roślinne tylko delikatnie podkreślają ornamentykę opartą na prawach geometrii i inspirowaną orientem

Witraż na suficie to dekoracyjne wypełnienie z centralnym motywem słońca na błękitnym niebie, doświetlany żarówkami umieszczonymi pod sufitem. Witraż na suficie oraz witraże okienne były najcenniejszą i jednocześnie najdroższą częścią wyposażenia świątyni. Ufundowały je cztery bogate rodziny żydowskie z Liptowskiego Mikulasza

Nad środkiem optycznym synagogi, w którym krzyżują się łuki sklepienia nawy głównej, na wysokości 17 m architekt utworzył strop i wybudował nad nim kopułę o średnicy 10 m. Jej szczyt wypełnia wielki, kolorowy witraż

Zgodnie z Talmudem, pomiędzy modlącym się a ścianą nie powinno się znajdować nic, co jest nawiązaniem do fragmentu księgi Izajasza. Ściana natomiast nie stanowi bariery, ponieważ „nawet przegrody zrobione z żelaza nie oddzielą ludu Izraela od jego Ojca w niebie”

Z pierwotnego wyposażenia w środku zachowały się tylko oryginalne secesyjne ławki drewniane na galeriach przeznaczonych dla kobiet

Architektura judaizmu opiera się na prostej formie architektonicznej oraz dekoracji, która „wraz z grą światła i cienia uzyskuje manifestacje tak dobrze znanego w historii Żydów kontrastu”. Światło w synagodze staje się szczególnie ważne, zwłaszcza od połowy XVI wieku. Pod wpływem traktatów kabalistycznych zaczyna się bowiem zauważać jego związek z emanacjami Boga, czyli sefirot. Światło naturalne rozumiane jest jako światło boskie. Rozwój sztuk plastycznych w społecznościach żydowskich był ograniczony. Powodu należy szukać przede wszystkim w zawartym w dekalogu, a dokładnie w drugim przykazaniu, zakazie: „Nie będziesz czynił żadnej rzeźby ani żadnego obrazu tego, co jest na niebie wysoko, ani tego, co jest na ziemi nisko, ani tego, co jest w wodach pod ziemią!”. Zapis ten dotyczył nie tylko przedstawiania ludzi, ale również zwierząt, roślin i ciał niebieskich. Malarstwo synagogalne czy parochet są natomiast elementami rytuału, dlatego zakaz ten nie może być do nich stosowany.